Euthanasie (Oudgrieks: ευ (eu) = "goede" en θάνατος (thanatos) = "dood"), genadedood of genadedoding zijn algemene benamingen voor handelingen die sterven zonder veel lijden^[1] van een andere persoon bevorderen. Volgens de online versie van Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal betekent euthanasie "het op hun eigen verzoek bespoedigen van de dood of ter dood brengen van hevig lijdende, ongeneeslijke zieken"^[2].

Inhoud 1 Begripsverklaring 2 Euthanasie als geestelijke en lichamelijke verlichting bij het sterven zonder levensverkorting 3 Euthanasie waarbij de dood al of niet op verzoek van de betrokkene wordt veroorzaakt 3.1 Ethische aspecten 3.1.1 Palliatieve zorg en euthanasie 3.1.2 Euthanasie op Hugo Claus 4 Euthanasie als vernietiging van waardeloos geacht leven 5 Gebruikte methodes en euthanatica 6 Euthanasie wereldwijd 6.1 Nederland 6.1.1 Wilsverklaringen 6.2 België 6.3 Duitsland 6.4 Italië 6.5 Verenigde Staten van Amerika 7 Zie ook 8 Literatuur 9 Bronnen, noten en/of referenties

Begripsverklaring

De term wordt voor begrippen met verschillende betekenissen gebruikt^[3][4]:

1. het bieden van geestelijke en lichamelijke verlichting bij het sterven zonder levensverkorting
2. hulp bij het sterven mét levensverkorting
3. het veroorzaken van de dood al of niet op verzoek van de betrokkene
4. het beëindigen van 'waardeloos' geacht leven.

Men maakt tevens onderscheid tussen actieve euthanasie en passieve euthanasie^[5]. Bij actieve euthanasie wordt een dodelijk middel toegediend. Bij passieve euthanasie wordt afgezien van verdere behandeling bij een terminale patiënt. Het toepassen van deze vorm van euthanasie wordt abstinentiebeleid genoemd, wat behoort tot het normaal medisch handelen. Voorbeelden van passieve euthanasie zijn:

• het niet geven van een (medische) behandeling die volgens de geldende medische inzichten zinloos is
• het niet geven van een (medische) behandeling omdat er geen toestemming voor gegeven is
• het staken of niet uitvoeren van een behandeling op verzoek van de patiënt, zodat het leven van de patiënt niet kunstmatig wordt verlengd: stoppen met het toedienen van medicijnen en/of voedsel via het infuus of het uitschakelen van bepaalde apparatuur die de patiënt in leven houdt.

Een derde onderscheid wordt gemaakt tussen directe euthanasie en indirecte euthanasie^[5]. Bij directe euthanasie wordt een middel toegediend met de bedoeling om te doden. Bij indirecte euthanasie wordt een middel toegediend om pijn te bestrijden, ten gevolge waarvan de patiënt komt te overlijden.

Bij dieren wordt in het algemeen van euthanasie gesproken als een dier wordt gedood zonder daardoor te lijden (zie euthanasie van dieren).

Euthanasie als geestelijke en lichamelijke verlichting bij het sterven zonder levensverkorting

Deze vorm van euthanasie, die thans meestal als palliatieve zorg wordt omschreven, wordt door vrijwel iedereen als ethisch geoorloofd geacht en zelfs geboden. Hieronder vallen pijnbestrijding met morfine en versterving.

De zedelijke vraag die zich bij dit soort handelen stelt, spitst zich voornamelijk toe op de mate waarin men de nabijheid van de dood voor de patiënt mag camoufleren.

Euthanasie waarbij de dood al of niet op verzoek van de betrokkene wordt veroorzaakt

Gewoonlijk is het deze betekenis die aan het begrip euthanasie wordt gegeven. Zo definieerde De Nederlandse Staatscommissie voor euthanasie in haar rapport van 1985^[6] euthanasie als "opzettelijk levensbeëindigend handelen door een ander dan de betrokkene, maar wel op diens verzoek". Het is ook deze definitie die tegenwoordig wordt gehanteerd door de Belgische en Nederlandse wetgever. Ook hulp bij zelfdoding door een arts valt onder deze definitie.

Het doel is daarbij meestal een einde te maken aan uitzichtloos of ondraaglijk lijden van een patiënt. Met andere woorden, het moet gaan om:

• opzettelijk levensbeëindigend handelen
• op uitdrukkelijk verzoek
• van de patiënt zelf
• door een arts.

Euthanasie wordt niet altijd op verzoek van de betrokkene uitgevoerd. Zo kan in Nederland euthanasie op pasgeboren kinderen en andere kinderen uitgevoerd worden, die eventuele toestemming niet zelf kenbaar kunnen maken. Hun leven kan opzettelijk door een ander (arts) beëindigd worden mits de arts hiervoor toestemming heeft van een derde (meestal de ouders). Dit noemt men Levensbeëindiging van wilsonbekwamen.

Ethische aspecten

Het morele vraagstuk over de geoorloofdheid van legalisering en uitvoering van euthanasie is een belangrijk onderwerp binnen de bio-ethiek. Bepaalde organisaties protesteren wereldwijd tegen wetten die vormen van actieve euthanasie toelaten. De meeste tegenstanders hangen een zogenaamde sanctity-of-life-ethiek aan ('heiligheid van het leven'). Ze ageren tegen euthanasie op ethische, filosofische en religieuze gronden. Deze tegenstanders zien het als een immorele daad, als de mens zichzelf van het leven berooft of laat beroven.

De Katholieke Kerk beschouwt een handeling die op zich of qua intentie de dood bewerkt of een verzuim dat hetzelfde bewerkt teneinde de pijn weg te nemen, als een moord en een misdaad tegen het leven ^[7][8]. Ze beschouwt het recht op leven vanaf de conceptie tot aan het natuurlijke einde één van de fundamentele mensenrechten^[9]. De Katholieke Kerk veroorlooft daarentegen het gebruik van pijnstillende middelen om het lijden van een stervende te verlichten, zelfs als dit het leven verkort, zolang de dood noch als doel noch als middel beoogd wordt^[10]. Ze verwerpt tevens therapeutische koppigheid bij het levenseinde^[11].

Een van de kernargumenten die tegenstanders van euthanasie aanbrengen tegen wetten die euthanasie legaliseren, is het feit dat volgens hen de waarde en de waardigheid van een mens door deze wetten niet langer gebonden is aan het basisfeit dat hij bestaat, maar aan wat genoemd wordt de kwaliteit van zijn leven^[12].

Tegenstanders van euthanasie argumenteren ook dat de legalisering van euthanasie een wettelijke vrijgeleide kan inhouden voor hulp bij zelfdoding^[12] en dat de methodes die gebruikt worden in de palliatieve zorg dermate gevorderd zijn dat bijna niemand nog in ondraaglijke pijn hoeft te leven en te sterven^[12].

De opvatting die deze vorm van euthanasie zedelijk toelaatbaar acht berust voornamelijk op twee veronderstellingen: dat de mens een beschikkingsrecht heeft over het leven van de ander en dat lijden de zin van het leven vernietigt. Beide veronderstellingen worden doorgaans door het christendom en het humanisme afgewezen.

Sommige voorstanders van euthanasie redeneren dat het lijden een subjectief gegeven is waarvoor geen objectieve parameters bestaan; wie niet controleur is van zijn eigen (onoverkomenlijke) dood, geeft zijn levenseinde over aan de willekeur van derden met het volgens hen veelvoorkomende gevaar dat nodeloos leed zo lang mogelijk gerekt wordt, terwijl dat in vele gevallen nooit helemaal te sederen is.^[13]

Palliatieve zorg en euthanasie

Hoewel in een beperkt aantal landen, zoals België en Nederland, de meerderheid van de bevolking voorstander is van het legaliseren van actieve euthanasie onder de vorm van het veroorzaken van de dood al of niet op verzoek van de betrokkene, wordt er binnen het jodendom^[14] en het christendom^[15] kritiek geuit op deze wetten. De bisschoppen van de Belgische Kerkprovincie publiceerden op 16 mei 2002 een gezamenlijke verklaring^[12] waarin euthanasie afgekeurd wordt en palliatieve zorg als alternatief voor het opzettelijk doden naar voren wordt gebracht. Volgens een studie uit 2008 van de Vrije Universiteit Brussel, gepubliceerd in het medisch tijdschrift British Medical Journal, zijn euthanasie en palliatieve zorg in België niet antagonistisch, maar wederzijds versterkend geweest.^[16]

Euthanasie op Hugo Claus

In maart 2008 laaide het euthanasiedebat in België (en Nederland) weer op naar aanleiding van de - zelfgekozen - dood van schrijver Hugo Claus op 19 maart 2008 in het Antwerpse Middelheimziekenhuis. De generale overste van de Broeders van Liefde, René P.E. Stockman f.c., schreef een open brief^[17] waarin hij felle kritiek uitte op de "heroïsering van de euthanasie van Claus" in de Vlaamse media en Kardinaal Danneels alludeerde in zijn paashomilie van dat jaar ook op de zaak:

Door zomaar uit het leven te stappen, antwoordt men niet op het probleem van lijden en dood. Men loopt er in een boog omheen en omzeilt het. Omzeilen is geen heldendaad, geen voer voor frontpaginanieuws[18].

Een van de grondleggers van de Belgische euthanasiewet, professor Etienne Vermeersch, reageerde op de open brief van broeder Stockman: "Meer dan anderhalf jaar geleden heb ik met Hugo Claus over zijn mogelijke euthanasie gesproken. Wellicht gaan zij die aan anderen eeuwenlang een eenheidsdenken over leven en dood hebben opgelegd, ervan uit dat iedereen die voor zichzelf - en alleen voor zichzelf - een andere visie ontwikkelt, die meteen ook aan anderen wil opdringen".^[19]

Euthanasie als vernietiging van waardeloos geacht leven

Euthanasie (volgens hedendaagse normen moord) als vernietiging van waardeloos geacht leven werd door de Spartanen en Germanen toegepast op mismaakt-geboren kinderen, ongeneeslijk zieken en ouden van dagen. Deze praktijk gebeurde ook bij indianenstammen in Noord-Amerika

Vanaf 1939 tot 1945 met een onderbreking werd onder het mom van euthanasie / euthanica een massamoord gepleegd op gehandicapten en ander door de nazi´s onvolwaardig geachte personen. Het nationaalsocialistisch bewind liet meer dan 100.000 gehandicapten en sociaal onaangepast vermoorden zonder toe/ instemming. Dit programma werd tijdelijk opgeschort onder druk van de publike opinie geleid door de Katholieke Kerk.

Gebruikte methodes en euthanatica

Bij actieve euthanasie wordt het leven van de patiënt beëindigd door middel van het toedienen van een dodelijk middel. Dit kan gebeuren met een (overdosering) van een krachtig barbituraat. Wanneer dit door een dokter via een infuus wordt toegediend (levensbeëindiging op verzoek), wordt er thans meestal^[bron?] thiopental gebruikt, maar de patiënt heeft ook de keuze zelf het barbituraat in te nemen (hulp bij zelfdoding), in dat geval kan de persoon een pentobarbital elixer opdrinken. Het barbituraat veroorzaakt een diepe coma, waarna de patient zal overlijden. Omdat het sommige mensen niet lukt het drankje in één keer op te drinken (voordat zij het bewustzijn verliezen) dient de arts altijd het eerder genoemde infuus bij de hand te houden. Het gebruik van morfine voor deze doelstelling wordt door de Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie afgeraden, omdat bij mensen die al morfine als pijnstiller hebben gehad, de benodigde dosis onzeker is en mensen bovendien nare hallucinaties kunnen ervaren. ^[20].

Euthanasie wereldwijd

Opzettelijk levensbeëindigend handelen bij geborenen is in alle Europese landen met uitzondering van Nederland, Zwitserland, Luxemburg en België bij wet verboden en wordt vervolgd als een misdrijf.

Nederland

Zie Euthanasie in Nederland voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

Euthanasie is geregeld in de wet Toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding. Deze wet is in werking vanaf 1 april 2002. De wet geldt uitsluitend voor gevallen van euthanasie, dus levensbeëindigend handelen en hulp bij zelfdoding op uitdrukkelijk verzoek van de patiënt. In Nederland ijvert sinds 1973 de Nederlandse Vereniging voor een Vrijwillig Levenseinde voor maatschappelijke aanvaarding van euthanasie. Het Nederlands Artsenverbond is een beroepsvereniging van artsen die in zijn werk de hippocratische ethiek als uitgangspunt hanteert en wiens artsen niet willen meewerken aan euthanasie.

In de laatste decennia is euthanasie in Nederland een bij een steeds groter deel van de bevolking een geaccepteerde praktijk geworden: in het recht, bij vele zorgverstrekkers uit de medische professie en een groot deel van de publieke opinie (92% in 1998).^[21] Hoewel euthanasie en hulp bij zelfdoding nog steeds vallen onder het strafrecht, is het niet meer strafbaar sinds 2002, mits aan de zogenaamde zorgvuldigheidseisen voldaan is, de zogeheten strafuitsluitingsgrond.^[22]

De zorgvuldigheidseisen houden in dat de arts:

• a. de overtuiging heeft gekregen dat er sprake was van een vrijwillig en weloverwogen verzoek van de patiënt,
• b. de overtuiging heeft gekregen dat er sprake was van uitzichtloos en ondraaglijk lijden van de patiënt,
• c. de patiënt heeft voorgelicht over de situatie waarin deze zich bevond en over diens vooruitzichten,
• d. met de patiënt tot de overtuiging is gekomen dat er voor de situatie waarin deze zich bevond geen redelijke andere oplossing was,
• e. ten minste één andere, onafhankelijke arts heeft geraadpleegd, die de patiënt heeft gezien en schriftelijk zijn oordeel heeft gegeven over de zorgvuldigheidseisen, bedoeld in de onderdelen a tot en met d, en
• f. de levensbeëindiging of hulp bij zelfdoding medisch zorgvuldig heeft uitgevoerd.

Alleen een arts kan aanspraak maken op de strafuitsluitingsgrond, mits hij zich houdt aan deze zorgvuldigheidseisen en de euthanasie of hulp bij zelfdoding meldt bij de gemeentelijk lijkschouwer. Een Regionale Toetsingscommissie Euthanasie beoordeelt vervolgens of de arts aan de zorgvuldigheidseisen heeft voldaan.

De zorgvuldigheidseisen zijn zogenaamde "open criteria". Door middel van jurisprudentie is verder ingevuld waar een geval van euthanasie of hulp bij zelfdoding aan moet voldoen. Zo is in de rechtszaak over oud-PvdA-senator Brongersma (1911-1998)^[23] bepaald dat een arts geen hulp bij zelfdoding mag verlenen aan een patiënt die "klaar met leven" is als het lijden van die patiënt niet in overwegende mate bepaald is door een medisch classificeerbare aandoening^[bron?]. Op dit arrest van de Hoge Raad is zowel steun als kritiek gekomen^[bron?]. Critici pleitten dat het arrest niet goed zou aansluiten bij de medische praktijk, waarin een dergelijk onderscheid tussen patiënten met en zonder medisch classificeerbare aandoening niet zo duidelijk te maken is^[bron?]. In december 2004 verscheen hierover een advies van de commissie Dijkhuis van de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst "Op zoek naar normen voor het handelen van artsen bij vragen om hulp bij levensbeëindiging in geval van lijden aan het leven"^[24]. Door Kerken en CDA-kamerlid Ormel werd er afwijzend gereageerd op het KNMG-advies^[25].

Wilsverklaringen

Sinds 2002 is euthanasie in Nederland ook expliciet toegestaan op basis van een euthanasieverklaring. Daarbij moet wel aan dezelfde zorgvuldigheidseisen (a-f) worden voldaan. De formulering in de wet luidt:

Indien de patiënt van zestien jaren of ouder niet langer in staat is zijn wil te uiten, maar voordat hij in die staat geraakte tot een redelijke waardering van zijn belangen ter zake in staat werd geacht, en een schriftelijke verklaring, inhoudende een verzoek om levensbeëindiging, heeft afgelegd, dan kan de arts aan dit verzoek gevolg geven. De zorgvuldigheidseisen, bedoeld in het eerste lid, zijn van overeenkomstige toepassing.

België

Zie Euthanasie in België voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In België stelt artikel 393 van het Strafwetboek dat doden met het oogmerk om te doden doodslag genoemd wordt en het gestraft wordt met opsluiting van twintig tot dertig jaar^[26]. De strafrechtelijke norm die aan deze bepaling ten grondslag ligt, is de bescherming van het leven.

Bewuste en handelingsbekwame meerderjarigen met een ondraaglijk psychisch en fysiek lijden als gevolg van een onomkeerbaar ongeneeslijke aandoening kunnen euthanasie aanvragen. Dit verzoek is geen bevel voor de arts of de zorginstelling: er bestaat in België geen "recht op euthanasie". De Wet betreffende de euthanasie werd op 28 mei 2002 afgekondigd^[27].

De patiënt hoeft niet terminaal te zijn maar een "verminderde levenskwaliteit" volstaat niet om voor euthanasie in aanmerking te komen^[28]. Er bestaan bepaalde zorgvuldigheidseisen waaraan een geval van euthanasie moet voldoen. Zo moet de aanvraag tot euthanasie gecontroleerd worden door drie artsen waaronder één arts die gespecialiseerd moet zijn in de aandoening waaraan de patiënt lijdt. Het verzoek tot euthanasie dient vrijwillig, overwogen en herhaald te zijn en de patiënt moet zich in een medisch uitzichtloze toestand van ondraaglijk fysiek of psychisch lijden bevinden. Artsen die euthanasie hebben uitgevoerd zonder een wilsbeschikking van de patiënt te kunnen voorleggen, hebben de wet overtreden en kunnen van moord beticht worden.

Duitsland

In Duitsland is euthanasie bij wet verboden. Er wordt wel een hevige discussie gevoerd over de mogelijkheid een vorm van vrijwillige zelfdoding toe te staan.

Vanaf 1939 tot 1945 werd het moordprogramma T 4 door de nationaalsocialistische overheid "euthanasie" genoemd. Het betrof dus iets heel anders dan wat in de Nederlandse en Belgische wetgeving bedoeld is: het ging hier niet om levensbeëindiging-op-verzoek. Hitlers nationaalsocialistisch bewind liet meer dan 100.000 geestelijk en fysiek gehandicapten (maar ook mensen die als sociaal onaangepast beschouwd werden) vermoorden, zonder instemming van onder meer hun ouders (het zg. T-4-euthanasieprogramma). Hierdoor zou, meenden de nazi's op basis van zogenaamd wetenschappelijk onderzoek, het Duitse ras verbeterd worden. Velen protesteerden hiertegen waaronder ook Clemens August kardinaal von Galen. Ook een neef van Paus Benedictus XVI werd in een uitroeiingskamp vermoord^[29].

Onder andere door het gebruik van euthanasie tijdens het nationaalsocialistische tijdperk zijn de begrippen genadedood en euthanasie in Duitsland, maar ook elders, zeer beladen en spreken sommigen in Duitsland als het gaat over euthanasie als hulp bij het sterven mét levensverkorting of het veroorzaken van de dood al of niet op verzoek van de betrokkene, liever van "Sterbehilfe". In de publieke discussie in Duitsland wordt de nationaalsocialistische massamoord vaak ook argumentatief gebruikt om de gevaren van "Sterbehilfe" te verduidelijken en om dit gelijk aan moord te stellen.

Italië

In Italië is euthanasie niet bij wet geregeld. Op 9 februari 2009 overleed Eluana Englaro - een patiënte die 17 jaar in coma had gelegen -enkele dagen nadat ze overgebracht was naar een kliniek in Udine waar men de voedingssonde verwijderde na een uitspraak van de rechter. De regering wilde naar aanleiding van een oproep van de rooms-katholieke kerk een spoedwet in werking stellen om haar dood door versterving te voorkomen. De katholieke Kerk beschouwt haar overlijden als moord.

Verenigde Staten van Amerika

Zie Euthanasie in de Verenigde Staten voor het hoofdartikel over dit onderwerp.

In de meerderheid van de Amerikaanse staten is euthanasie illegaal. Alleen in Oregon is euthanasie bij wet geregeld; de wet daar voorziet erin dat een arts een barbituraat aan een patiënt mag voorschrijven, waarmee deze laatste zelfmoord pleegt^[bron?]. Artsen mogen er de dood niet zelf veroorzaken. In maart 2005 werd in een controversiële rechtszaak in Florida bepaald dat de voedingssonde van de comateuze Terry Schiavo verwijderd moest worden. Deze vrouw verkeerde toen al vijftien jaar in vegetatieve staat^[bron?].

Zie ook

• Palliatieve sedatie
• Huib Drion en Pil van Drion
• Stervensbegeleiding
• Medisch-ethische kwesties
• Euthanasiemachine

Literatuur

• van Mourik Broekman, M. V., (1946), Beschikkingsrecht over leven en dood
• (fr) Trousse, P. E. (1950-1951), L'orthothanasie par omission de secours, in Revue belge de droit pénal et de criminologie
• (fr) Debache, G. (1956), L'euthanasie devant la morale chrétienne
• (en) Williams, G. L. (1958), The sanctity of life and the criminal law
• (de) Catel, W. (1962), Grenzsituationen des Lebens. Beitrag zum Problem der begrenzten Euthanasie
• (fr) Brosselet, E. (1963), Le médecin et l'euthanasie
• (de) Thielicke, H. (1964), Ethik, III, p. 435-444
• (de) Ehrhardt, H. (1965), Euthanasie und Vernichtung 'lebensunwerten' Lebens
• (fr) Aumonier, N., Beignier, B., Letellier, B. (2002), L'euthanasie, Que sais-je ?, ISBN 213051636X